​

 

Het Amsterdamse Bos, onderdeel van de Gemeente Amsterdam, heeft samen met Stichting De Terugkeer het plan opgevat om in september 2020 een expositie over joodse werkkampen in het Amsterdamse Bos en Schiphol-Oost te realiseren. De expositie zal in het bezoekerscentrum De Boswinkel te zien zijn. Daarnaast zullen (permanente) artistieke markeringen in het landschap de voormalige joodse werkkampen duiden.

 

De joodse werkkampen vormden een essentiële schakel in de vervolging en moord van de joden in Nederland. In de herfst van 1942 waren er 8.000 joden in werkkampen. Ook de gezinsleden stonden geregistreerd. Ruim 30.000 joden, de dwangarbeiders met hun families, werden in 1942 naar het Oosten gedeporteerd. De gebrekkige kennis over de joodse werkkampen is een gevolg van het geringe aantal overlevenden. Daarnaast lagen deze kampen hoofdzakelijk in uithoeken van het land, zodat vaak alleen lokale bewoners van hun bestaan afwisten. Maar niet alleen op afgelegen plekken waren joodse werkkampen. Uit recent onderzoek blijkt dat Amsterdam maar liefst dertien joodse werkkampen kende. Vier daarvan lagen in het Amsterdamse Bos, in een gedeelte dat nu een beschermd broedgebied is. Hoewel het geen afgesloten kampen waren, maar ‘heen-en-weer’ kampen, vormden zij toch een fundamentele schakel in de Jodenvervolging. Vanaf oktober 1942 werden de kampen leeggehaald. Maar daarmee was de dwangarbeid door joden in Nederland niet afgelopen. Zo werden vanaf januari 1944 gemengd gehuwde joodse mannen voor verschillende projecten - ‘objecten’ in ambtelijk jargon - ingezet, waaronder de werkverruimingsprojecten in het Amsterdamse Bos en op Schiphol-Oost. In april 1944 werden de gemengd gehuwden overgebracht naar werkkampen in ’t Zand (bij Schagen) en Havelte. De meeste mannen hebben de oorlog overleefd. Voor dit project worden interviews met de kinderen van gemengd gehuwde dwangarbeiders opgenomen. Een groot deel van deze kinderen is in de oorlog geboren. Zij vertellen niet alleen het verhaal van hun vader, de dwangarbeid en de gevolgen er van voor het gezin, maar ook over de gevolgen van de vervolging voor alle familieleden.

De geschiedenis van de joodse werkkampen is nauwelijks bekend; des te belangrijker is het dat er meer aandacht komt voor deze beladen en confronterende geschiedenis. Het project past ook in de actuele context van Nederlandse instanties en bedrijven die zich rekenschap geven van hun rol tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zo heeft de Nederlandse Spoorwegen haar aandeel onderkend en besloten tot financiële compensatie aan de joodse gemeenschap, ook het Gemeentelijk Vervoersbedrijf (GVB) liet weten “een aanpak” te willen “bedenken om met het eigen oorlogsverleden om te gaan.”[1] Het Amsterdamse gemeentebestuur wil dat er onderzoek wordt gedaan naar de rol van de Sociale Dienst bij de tewerkstelling van joodse mannen in werkkampen. Als gevolg hiervan start het NIOD een breed onderzoek naar de rol van de gemeente Amsterdam tijdens de oorlog, en dan met name naar het functioneren van het ambtenarenapparaat. Tot nu toe was dat fragmentarisch en onvolledig onderzocht. Het overgrote deel van de Amsterdamse joden werd tijdens de oorlog gedeporteerd naar concentratie- en vernietigingskampen. De Duitse bezetter kreeg hierbij hulp van de politie, ambtenaren en gemeentelijke diensten.

 

EXPOSITIE IN BEZOEKERSCENTRUM DE BOSWINKEL

De expositie (30 september 2020 – eind februari 2021) zal aandacht besteden aan de geschiedenis van de dwangarbeid van joden in Nederland, en in het bijzonder aan de tewerkstelling in het Amsterdamse Bos en Schiphol-Oost. De nadruk zal liggen op de periode 1942 – 1944. Daarbij zal een beeld gegeven worden van de verschillende werkkampen en van de joodse dwangarbeiders. Persoonlijke geschiedenissen zullen, zowel in woord als in beeld, onderdeel zijn van de expositie.

 

De tentoonstelling wordt gemaakt door: Esther Göbel (projectleiding, curator en onderzoek) Victor Levie (ontwerp en vormgeving) Lion Tokkie (onderzoek en advies) en Mirjam Vogt (interviewopnames en montage). Bij de expositie wordt ook een educatief programma gerealiseerd, bestaande uit lesmateriaal, een podcast en wandeling. Caspar Stalenhoef zal de podcast maken. Het lesmateriaal zal vervaardigd worden door de educatieve dienst van het Amsterdamse Bos met medewerking van de educatieve afdeling van het Joods Cultureel Kwartier.

De communicatie, educatie en opbouw wordt verzorgd door het Amsterdamse Bos. Redacteur en vertaler van het Communicatiebureau Gemeente Amsterdam.

 

EDUCATIE PODCAST

Educatief programma – podcast en ander lesmateriaal

Vanwege die viering van 75 jaar vrijheid in 2020 is er een groeiende maatschappelijke attentie voor de Tweede Wereldoorlog. De werkkampen voor Joden en alle instanties die daar een rol in hebben gespeeld, zijn een onderbelicht onderdeel van de geschiedenis van de Jodenvervolging in Nederland.

 

De ambitie is om deze pijnlijke en confronterende geschiedenis aan iedere Amsterdammer, bezoeker van het Bos en andere geïnteresseerden mee te geven, jong en oud. Leerlingen onderzoeken, presenteren, bediscussiëren en verwerven kennis over deze beladen geschiedenis van het Bos en Schiphol-Oost en in bredere zin over de Jodenvervolging in Nederland. Daarbij komen verschillende perspectieven aan bod. Zo zal er aandacht besteed worden aan het Joodse perspectief (de dwangarbeiders en hun familie); het faciliteren tot meewerken met de bezetter door personen, bedrijven en gemeentelijke instellingen; en het perspectief van de omstander. Zo wordt het historisch bewustzijn vergroot en wordt het onderdeel van de canon van het Bos, Amsterdam/Amstelveen en de nationale geschiedenis over de Jodenvervolging. Een uitwerking van het educatief programma vindt u in een aparte bijlage.

 

Doelgroep uitgelicht: jongeren

Belangrijk is dat het onderwerp en de doelgroep op elkaar aansluiten zodat de kennis die wordt overgedragen beklijft. De expositie is geschikt voor scholieren van de bovenbouw. Voor jongeren onder de 15 jaar is de tentoonstelling minder geschikt, omdat zij de nodige voorkennis missen om deze geschiedenis te kunnen plaatsten. Bij de expositie wordt educatief materiaal ontwikkeld in samenwerking met docenten en leerlingen van middelbare scholen uit de omgeving. Door deze samenwerking hoopt het Amsterdamse Bos zich ook in de toekomst op scholieren van het middelbaar onderwijs te kunnen richten. Deze doelgroep maakt nu geen deel uit van de educatieve programma’s. Het educatieve materiaal zal bestaan uit lesmateriaal, een podcast en een wandeling naar de plekken waar de voormalige werkkampen voor Joden lagen.

 

De podcast wordt gebruikt bij de voorbereiding op school, bij het bezoeken van de tentoonstelling en als voorbereiding op een presentatie in het Bos tijdens de wandeling. Daarnaast kunnen alle bezoekers van het Bos een aangepaste versie in de tentoonstelling gebruiken en tijdens de wandeling naar de gemarkeerde plekken. Na het beëindigen van het project blijft de podcast onderdeel uitmaken van de programma’s die bezoekers van het Bos kunnen gebruiken om hun kennis over het Bos en de Jodenvervolging in Nederland te vergroten. Daarmee wordt de gelaagdheid van het Bos voor een groot publiek zichtbaar. De podcast bestaat uit context, persoonlijke verhalen, foto’s, documenten, interviewfragmenten en fragmenten uit brieven. De podcast wordt in het Nederlands en Engels aangeboden.

 

MARKERINGEN IN HET LANDSCHAP

In het landschap zullen op de plekken waar zich werkkampen (Meerzicht, Oeverlanden, de ‘Jodenput’) hebben bevonden artistieke markeringen worden aangebracht (mogelijk permanent), die ook onderdeel vormen van de podcast. Deze markeringen zullen ontworpen worden door een kunstenaar.

 

SAMENWERKEN MET HET JCK/ NHM

Het Joods Cultureel Kwartier te Amsterdam verleent expertise (afdeling educatie) en advies. Het Nationaal Holocaust Museum in ontwikkeling (NHM i.o.), onderdeel van het Joods Cultureel Kwartier, heeft ook interesse en verleent haar medewerking.

Naast advies en bruiklenen is een samenwerking voor beide instellingen wenselijk. De komende jaren wordt gewerkt aan de realisatie van een permanente Nationaal Holocaust Museum. In februari 2020 sluit het museum, om uiteindelijk in 2022 definitief open te gaan. Door evenementen (o.m. lezingen) te organiseren in het JCK blijft het NHM ook tijdens de periode dat het gesloten is, zichtbaar voor het publiek. Het historische onderzoek voor de tentoonstelling wordt gedeeld en geborgen in de collectie van het JCK. Objecten die voor de tentoonstelling worden verworven, worden ook direct voor het NHM geworven. De interviews die worden opgenomen worden toegevoegd aan de collectie van het Joods Cultureel Kwartier.

 

 

[1] https://over.gvb.nl/nieuws/gvb-oorlogsverleden/